आयुर्वेद व जडीबुटी – भाग ४ : गोकर्ण अर्थात अपराजिता

गोकर्ण अर्थात अपराजिता
पावसाळा सुरू व्हायचाच अवकाश की, निसर्गातल्या मोकळ्या पडीक जागांवर आपोआप रुजलेले गोकर्णाचे वेल, गर्द निळ्या रंगाने नजरेस पडू लागतात. भारतातल्या निरनिराळ्या भाषांत ह्याला निरनिराळी नावे आहेत. फुलाच्या आकारास अनुलक्षून ती ठेवली गेलेली आहेत. निसर्गात वेगवेगळ्या रंगांची तसेच वेगवेगळा आकार आणि सुवास असणारी असंख्य फुले आढळतात. काहींचा आकार आणि रंग आपले लक्ष वेधून घेतात. गोकर्ण हेही असेच एक सुंदर, नाजूक फूल आहे. गोकर्णीच्या फुलांचा रंग सामान्यत: गडद निळा किंवा पांढरा सफेद असतो. परंतु फिकट निळा, डबल गुलाबी या रंगांची फुले असलेली गोकर्णी देखील आढळते. रंग कोणताही असो; गर्द हिरव्या पानांत ही फुले अगदी उठून दिसतात. प्रकाशचित्रणास हे फूल अत्यंत अनुकूल आहे. म्हणूनच आंतरजालावर आणि व्यक्तिगत संग्रहांतूनही गोकर्णाच्या फुलांचे असंख्य आविष्कार आढळून येतात.

अपराजिता या वनस्पतीला मराठीत गोकर्णी म्हणतात. गोकर्णीची फुले गायीच्या कानासारखी असतात म्हणून ही या नावाने ओळखली जाते. या फुलाला आयुर्वेदात गोकर्णी, विष्णुक्रांता अशा नावांनी ओळखले जाते. गोकर्ण ही भारतीय वंशाची वेलवर्गीय सदाहरित वनस्पती आहे. क्लायटोरिया टरनेशिया हे गोकर्णाचे शास्त्रीय नाव आहे.

गोकर्णी या वनस्पतीचे इतर नावे: अपराजिता (संस्कृत), सुपली [सुपली म्हणजे छोटे सूप] (हिंदी व मराठी दोन्ही), Butterfly pea, Blue pea, Cordofan pea.

गोकर्णी या वनस्पतीची माहिती:
गोकर्णी ही पारदबंधनासाठी (पारा हा धातू बांधण्यासाठी) वापरण्यात येणाऱ्या ६४ वनस्पतींपैकी एक आहे.

औषधी गुणधर्म:
गोकर्णीच्या फुलांचे असंख्य औषधी गुणधर्म आहेत. त्यामुळेच अनेक रोग, व्याधी निवारण्यासाठी या फुलांचा वापर करतात. गोकर्णाच्या निळ्या फुलांपासून नैसर्गिक रंगदेखील तयार होतो. गोकर्णाची फुले सावलीत वाळवून त्यांची पावडर करतात.

गोकर्णाची फुले, शेंगा, पाने, साल, मुळ्या या प्रत्येक भागाचा औषधांमध्ये वापर केला जातो. सर्दी, खोकला, ताप, दमा या सगळ्या विकारांवर गोकर्ण औषधी आहे. तसेच त्वचा विकार आणि रक्तशुद्धीकरणासाठीदेखील गोकर्णाचा वापर केला जातो. थोडक्यात काय, कोणताही रोग असला तरी गोकर्णाचा औषधी म्हणून वापर करायचा विचार करा; गोकर्ण कधीच पराजित होणार नाही, म्हणजे हरणार नाही. म्हणूनच की काय, गोकर्णाला ‘अपराजिता’ असेही सुंदर नाव आहे.

निळी अपराजिताचे आरोग्यासाठी फायदे:
रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यास उपयुक्त, वजन कमी करण्यासाठी देखील उपयुक्त आहे, रक्तदाब कमी होतो, यासोबतच जुनाट आजारांपासूनही संरक्षण मिळते, हे बुद्धी किंवा मन आणि स्मरणशक्ती वाढवते असे मानले जाते. हे सूज आणि विष काढून टाकण्यासाठी देखील उपयोगी असल्याचे मानले जाते.
बुद्धिमत्ता वाढवते, घसा शुद्ध करते, डोळ्यांसाठी उपयुक्त आहे. आयुर्वेदानुसार त्वचारोग आणि कुष्ठरोग यांसारख्या त्वचारोगात ते फायदेशीर आहे. पचनसंस्था सुधारते आणि कर्करोगासारख्या आजारांचा धोकाही कमी होतो असे मानले जाते.

टीप: निळी गोकर्ण हे आयुर्वेदिक डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच वापरावे. आपल्याकडे देवपूजेसाठी निळ्या-जांभळ्या फुलांचा वापर केला जातो.

गोकर्ण बहुगुणी औषधी आहे.
अपराजिता वनस्पती त्याच्या असंख्य औषधी गुणधर्मांसाठी आणि उपयोगांसाठी सर्वत्र लोकप्रिय आहे. हे रक्तातील साखरेची पातळी स्थिर ठेवण्यास मदत करते, मधुमेहासाठी एक उत्कृष्ट पर्याय म्हणून काम करते. डोळ्यांच्या अनेक समस्यांवर उपचार करण्यासाठी आणि दृष्टी सुधारण्यासाठी ही फुले खूप उपयुक्त ठरू शकतात. अपराजिता फुलाचा उपयोग अनेक आयुर्वेदिक उपचारांमध्ये मुख्य घटक म्हणून केला जातो. हे स्किझोफ्रेनिया आणि इतर न्यूरोलॉजिकल विकारांवर उपचार करण्यासाठी वापरले जाते. त्याच्या मजबूत बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ आणि बुरशीविरोधी गुणधर्मांमुळे, अपराजिता वनस्पतीच्या पानांच्या बारीक पेस्टचा जखमा बरे करण्यासाठी सकारात्मक प्रभाव पडतो.

केसांची काळजी घेण्यासाठी अपराजिता वनस्पती:
अपराजिता वनस्पतीचा अर्क त्याच्या शक्तिशाली बायोफ्लाव्होनॉइड, अँथोसायनिनमुळे केसांच्या वाढीस चालना देतो असे मानले जाते. हे कंपाऊंड टाळूमध्ये रक्त प्रवाह वाढवते, ज्यामुळे केसांचे कूप मजबूत होतात. अपराजिता वनस्पती केसांच्या वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि नैसर्गिकरित्या केस काळे करण्यासाठी अर्क सर्वात प्रभावी नैसर्गिक घटकांपैकी एक मानला जातो.

त्वचेच्या काळजीसाठी अपराजिता वनस्पती:
अपराजिता वनस्पतीचा अर्क त्वचेच्या निगा राखण्याच्या दिनचर्यांमध्ये एक मौल्यवान जोड आहे कारण त्यात नैसर्गिकरित्या उद्भवणारे पॉलीफेनॉल, जसे की प्रोअँथोसायनिडिन किंवा कंडेन्स्ड टॅनिस आणि फ्लेव्होनॉइड्स, जे शक्तिशाली अँटिऑक्सिडंट्स म्हणून काम करतात. विशेषतः, प्रोअँथोसायनिडिन कोलेजन आणि इलास्टिनचे नैसर्गिक उत्पादन उत्तेजित करते, तर फ्लेव्होनॉइड्स जळजळ, लालसरपणा, तणाव कमी करण्यास आणि त्वचेचे वृद्धत्व टाळण्यास मदत करतात. शिवाय, अपराजिता वनस्पतीचे फूल त्याच्या अँटी-ग्लायकेशन गुणधर्मांसाठी ओळखले जाते, जे त्वचेचे वृद्धत्व कमी करण्यास मदत करते. अलीकडील अभ्यासातून असेही दिसून आले आहे की लैक्टिक ऍसिड किण्वित अपराजिता वनस्पतीच्या फुलामध्ये मजबूत मुक्त-रॅडिकल स्कॅव्हेंजिंग आणि विरोधी दाहक क्षमता आहे, लालसरपणा, खाज सुटणे, ऍलर्जी आणि त्वचेची जळजळ प्रतिबंधित करते.

गोकर्ण फूलाचे काय फायदे आहेत?
गोकर्णाच्या फुलांचा चहा अत्यंत औषधी असून, तो मध किंवा गूळ घालून घेतात. गोकर्णाची फुले, शेंगा, पाने, साल, मुळ्या या प्रत्येक भागाचा औषधांमध्ये वापर केला जातो. सर्दी, खोकला, ताप, दमा या सगळ्या विकारांवर गोकर्ण औषधी आहे. तसेच त्वचा विकार आणि रक्तशुद्धीकरणासाठीदेखील गोकर्णाचा वापर केला जातो.

गोकर्णाची फुले सावलीत वाळवून त्याची पावडर करतात. या पावडरचा चहा केला जातो अपराजिता फूल अँटिऑक्सिडंट्सने परिपूर्ण आहे. हे फुल इम्युनिटी बूस्टर आणि आरोग्यदायी आहे. वैद्य अरविंद वावरकर यांच्या मते ”अपराजिता फूलांचा चहा पिल्यानं शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर टाकण्यास मदत होते. याशिवाय पचनक्रिया देखील सुधारते. या फुलांमुळे अनेक आजारांपासून आराम मिळतो.” जर तुम्हाला लठ्ठपणाचा त्रास होत असेल आणि वजन कमी करायचे असेल तर अपराजिता फुलांचा चहा पिल्यानं तुमचे वजन कमी होते. ही चहा प्यायल्यानं चयापचय क्रिया वाढते आणि चरबी जाळण्यास मदत करते. या फुलामध्ये असलेले अँटिऑक्सिडंट्स कर्करोगाच्या पेशी वाढण्यापासून रोखण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. अपराजिता फुले रक्तदाब आणि उच्च रक्तदाब कमी करण्यास मदत करते. तसेच अपराजिताच्या चहामध्ये मधुमेहविरोधी गुणधर्म आढळतात. हे शरीरातील इन्सुलिन स्पाइक रोखण्यास मदत करते, ज्यामुळे रक्तातील साखरेची समस्या उद्भवत नाही. चेहऱ्यावर सुरकुत्या कमी करण्यासाठी हा चहा उपयुक्त आहे. निद्रानाशाचा त्रास होत असेल तर अपराजिताच्या फुलांचा चहा फायदेशीर ठरू शकतो.

वास्तूनुसार अपराजिता वनस्पतीला फायदा होतो:
• नकारात्मक ऊर्जा संपते : अपराजिता रोप लावल्याने नकारात्मक ऊर्जा कमी होते.
• संपत्ती आकर्षित होते: श्रीमंत होण्यासाठी केलेल्या मेहनतीला भरभराट मिळते आणि ही वनस्पती घरात लावल्यास संपत्ती वाढते.
• बुद्धिमत्ता तीक्ष्ण होते: कुटुंबातील सदस्य जे घरामध्ये ही वनस्पती सुरक्षित करतात ते अधिक हुशार बनतात. ते अधिक संवेदनाक्षम विचार करणारे देखील आहेत.
• शनि दोष दूर करते: जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला व्यवसाय किंवा आरोग्य समस्या येतात तेव्हा शनि दोष असतो. ही वनस्पती घरात ठेवल्याने अशा त्रासापासून मुक्ती मिळते.

अपराजिता वनस्पतीसाठी वास्तू:
• अपराजितची रोपे घरात लावल्याने सुख-समृद्धी येते. घरामध्ये रोपाची लागवड कोणत्या दिशेने केली जाते हे महत्त्वाचे आहे. या शेंगाचे रोप उत्तर, पूर्व किंवा ईशान्य दिशेला लावणे आश्वासक आहे. या विशिष्‍ट दिशांना देवाने दिलेली दीक्षा समजली जाते कारण एखाद्याच्‍या घरात सुख-समृद्धी येते. याशिवाय ही वनस्पती मुख्य दरवाजाच्या उजव्या बाजूला कुंडीत ठेवल्यास शुभ असते. अपराजिता रोपाची लागवड गुरुवारी किंवा शुक्रवारी करावी. गुरुवार भगवान विष्णूला समर्पित आहे आणि शुक्रवार भगवान लक्ष्मीला समर्पित आहे. अपराजिता रोप लावल्याने पैशांशी संबंधित समस्या दूर होतात. ही निळ्या-फुलांची वनस्पती एखाद्याच्या घरात संपत्तीचे स्वागत करते. ही वेल वाढली की सुख-समृद्धी येते मात्र औषध म्हणून गोकर्ण वापरायची असल्यास, कशावर औषध घेता आहात, ते तज्ञ व्यक्तीनेच दिले आहे ना, ह्याबाबत स्वतः खात्री करूनच वापरावीत.

घराची गॅलरी, कमान, शाळेच्या गेटची कमान, मंदिराचे प्रवेशद्वार. अगदी कुठेही तुम्ही गोकर्णाच्या वेलीची लागवड करून तो परिसर सुशोभित करू शकता.

या वनस्पतीच्या ज्योतिषशास्त्रीय फायद्यांविषयी जाणून घेऊया:
गोकर्णीमुळे सकारात्मक ऊर्जा संचारते. गोकर्णीमुळे माता लक्ष्मी प्रसन्न होते आणि कुटुंबात सुख-समृद्धी नांदते. आयुर्वेदात आरोग्याच्या विविध समस्यांसाठी गोकर्णी उपयुक्त मानली जाते. घराच्या कोणत्या दिशेला गोकर्णी लावल्याने त्याचे अधिक फायदे मिळतील याची माहिती वास्तुशास्त्रात उपलब्ध आहे.

निळी अपराजिता ही वनस्पती धनलक्ष्मीला आकर्षित करण्यास सक्षम आहे. ज्याच्या घरा-अंगणात फुले उमलतात, तिथे सदैव शांतता आणि समृद्धी राहते. वास्तुशास्त्रानुसार अपराजिताचे रोप घराच्या पूर्व, उत्तर किंवा ईशान्य दिशेला लावावे. ईशान्य ही दिशा देवता आणि भगवान शिव यांची दिशा मानली जाते. हा लेख शास्त्रीय व सर्वसाधारण माहितीच्या संकलनातूनच तयार केलेला आहे. येथे दिलेली बहुतांश धार्मिक माहिती (शास्त्रीय माहिती सोडून) श्रद्धेवर आधारित आहे.

डॉ. दिलीप केशव कुलकर्णी
मोबा: ९८८१२०४९०४
इ मेल :dkkul@yahoo. com
०१/०४/२०२५

संदर्भ:
१. मराठी विकिपीडिया
२. तज्ज्ञ वैद्यांनी वेळोवेळी लिहिलेले लेख
३. स्वतःचे वैयक्तिक अनुभव.
४. सर्व फोटो गुगलच्या सौजन्याने