आयुर्वेद व जडीबुटी – भाग २ – तुळस

तुळस ही वनस्पती धार्मिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक, शास्त्रीय आणि आरोग्याच्या दृष्टीने महत्त्वाची आहे. तुळशीच्या पानांमध्ये पोषक तत्वे असतात आणि त्यांचे अनेक आरोग्यदायी फायदे आहेत.

तुळस (शास्त्रीय नाव: Ocimum sanctum, ऑसिमम सॅंक्टम; इंग्लिश: Holy Basil, होली बेसिल) ही लॅमीएसी म्हणजे पुदिन्याच्या कुळातील एक सुगंधी वनस्पती आहे.

आशिया, युरोप व आफ्रिका खंडांमध्ये बहुतेक भूप्रदेशांत तुळशीची झुडपे आढळतात. तुळशीची रोपे सर्वसाधारणतः ३० ते १२० सें.मी. उंचीपर्यंत वाढतात. वनस्पती शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार तुळस ही दिवसातले वीस तास ऑक्सिजन तर उर्वरित चार तास कार्बन डायऑक्साईड हवेत सोडते.

तुळशीच्या जाती:
• औषधी तुळस
• कापूर तुळस
• काळी तुळस/सब्जा/पंजाबी तुळस
• कृष्ण तुळस
• रान तुळस
• राम तुळस
• लवंग तुळस

हिंदू धर्मातील स्थान:
तुळशीला हे आध्यात्मिक महत्त्व प्राप्त होण्याची एक पौराणिक पार्श्वभूमी आहे. खरं तर ती विष्णूची पत्नी महालक्ष्मी आहे, जिने स्वतः तुळशीचे रूप धारण केले होते.

हिंदू समाजात तुळस या वनस्पतीला मानाचे स्थान आहे, तुळस मंगलतेचे, पावित्र्याचे प्रतीक आहे. हिंदू घरांमध्ये घरोघरी तुळशी-वृंदावनात, कुंडीत किंवा परसदारी जमिनीवर तुळशीचे रोप लावलेले असतेच.तुळस या वनस्पतीला कुटूंबातील सदस्य मानतात व म्हणून तिचे लग्न करतात अनेकजण, विशेषतः हिंदू नित्य-नेमाने तुळशीची पूजा करतात. त्यासाठी रोज सकाळी परसदारी तुळशी-वृंदावनात असलेल्या रोपाला हिंदू स्त्रिया प्रदक्षिणा घालतात व सायंकाळी तुळशीपुढे दिवा लावून प्रार्थना केली जाते. वारकरी संप्रदायात तुळशीला महत्त्वाचे स्थान आहे. वारकरी गळ्यात तुळशीची माळ घालतात. हिंदू धर्मात एखाद्याचा मृत्यू झाला तर मृतदेहावर तुलसीपत्र ठेवले जाते.त्याचा अर्थ सर्वस्वी त्याग करणे असा होतो.

तुळशीचे पावित्र्य जपण्याला महत्त्व आहे. तुळशीला धार्मिक, सांस्कृतिक महत्त्व आहे, तेवढेच वैज्ञानिक, शास्त्रीयदृष्ट्या आणि आरोग्याच्या दृष्टीनेही तुळस अत्यंत लाभदायक मानली गेली आहे. आयुर्वेदातही तुळशीला, तुळशीच्या पानांना आणि तुळशीच्या बियांना महत्त्व असल्याचे नमूद करण्यात आले आहे. भारतात सांस्कृतिक, धार्मिक, पारंपरिक वैविध्य जितके आहे, त्यापेक्षा कित्येक पटीने जैवविविधता आपल्याला आढळून येते.

पुराणातील काही संदर्भांनुसार, ज्या घरांमध्ये तुळस लावलेली असते आणि नियमित सकाळी तुळसपूजन केले जाते, त्यांच्यावर सदैव लक्ष्मीची कृपा असते, अशी मान्यता आहे. त्या कुटुंबांमध्ये लक्ष्मीचा वास असतो. तुळशी वृदांवनामुळे आजूबाजूचे वातावरण पवित्र राहते. नकारात्मकतेला थारा राहत नाही. तुळशीचा वास असलेल्या कुटुंबात सदस्य कमी आजारी पडतात. आरोग्याला उत्तम धन आणि काया समृद्धीचे लक्षण मानले गेले आहे. करोनाच्या वाढत्या प्रादुर्भावाच्या पार्श्वभूमीवर रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी तुळशीचे सेवन करण्याचा सल्ला दिला गेला होता.

तुलसी यस्य भवने प्रत्यहं परिपूज्यते।
तद्गृहं नोपसर्पन्ति कदाचित् यमकिंकराः।।

हा श्लोक स्कंद पुराणातील आहे. याचा अर्थ असा की, ज्या घरात नियमित तुळशीचे पूजन केले जाते, त्या घरातील सदस्य कमी आजारी पडतात. शास्त्रात तुळशीच्या मंजिरीला अनन्य साधारण महत्त्व असल्याचे सांगण्यात आले आहे. तुळशीच्या मंजिरी वाहिल्यास भगवान विष्णू प्रसन्न होतात, असे सांगितले जाते. तुळशीची पाने आरोग्याच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाची मानली गेली आहेत. तुळशीची मंजिरी नियमितपणे विष्णूंना अर्पण केल्यास त्या व्यक्तींना मोक्षप्राप्ती होते, अशी मान्यता आहे. तुळशीवरील मंजिरी भगवानचरणी अर्पण करावी, असे शास्त्रांमध्ये सांगण्यात आले आहे. तुळशीवरील मंजिरी काढली नाही, तर तुळशीची वाढ खुंटते. त्यामुळे ती काढून टाकणे आवश्यक असते, असे सांगितले जाते. तुळशीच्या बिया अत्यंत आरोग्यदायी असतात.

तुळशीचे प्रकार:
तुळशीचे मुख्य दोन प्रकार आहेत, एक काळी तुळस व दुसरी हिरवी तुळस. आयुर्वेदामध्ये काळ्या तुळशीला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. औषधी गुणधर्माच्या बाबतीत काळी तुळस अत्यंत उपयुक्त आहे.
तुळसीचे एखाद-दोन प्रकारच आपल्याला माहिती असतात. मात्र, तुळशीचे अनेक प्रकार असल्याचे आढळून येते. सर्वसाधारण तुळशीसह श्रीकृष्ण तुळस, लक्ष्मी तुळस, श्वेत तुळस, भू तुळस, राम तुळस, नील तुळस, रक्त तुळस, वन तुळस आणि ज्ञान तुळस हे काही तुळशीचे मुख्य प्रकार आहे. तुळशीच्या या प्रत्येक प्रकारचे गुणधर्म अगदी वेगवेगळे आणि विशेष आहे.

तुळशीची माहिती:
• तुळस मंगलतेचे आणि पावित्र्याचे प्रतीक आहे. तुलसी विवाह केल्यास कन्यादानाचे पुण्य मिळते व मोक्ष प्राप्ती होते अशी धारणा आहे.
• तुळशीचे दर्शन पाप नाशक असून तिची पूजा मोक्षदायक आहे असे म्हणतात. तुळशी शिवाय केलेली विष्णूची पूजा व्यर्थ ठरते असे पद्मपुराणात म्हंटले आहे. तुळशीची मंजिरी सर्व देवांची प्रतिनिधी मानली आहे.
• वैशाखातील शुद्ध प्रतिपदेला आणि संक्रांतीच्य दिवशी तुळशीला अभिषेक करतात. वैशाखात रोज तुळशीला पाणी घातल्यास अश्वमेध यज्ञाचे पुण्य मिळते असे म्हणतात.

तुळस आणि दुर्वा:
गणपतीला तुळस वाहत नाहीत, दुर्वा वाहतात. कारण या दोन्ही वनस्पतींचे गुणधर्म विरुद्ध आहेत. कारण आयुर्वेदीय ग्रंथानुसार
“ दुर्वा कषाया मधुराश्च शीता । पित्ततृषारोचक वान्तिहज्यः।
तुलसी कटुका तिक्ता हृद्योष्णा दाहपित्तकृत। ”
म्हणजे दुर्वा या तुरट-गोड तर तुळस ही कडू-तिखट. दुर्वा शीत तर तुळस ही हृद्योष्ण. दुर्वा पित्ततृषारोचक म्हणजे पित्त आणि तहान शमवणारी, तर तुळस पित्त आणि भूक वाढवणारी असते.

औषधी गुणधर्म आणि उपयोग:
तुमच्यापैकी अनेकांना त्याचे उत्कृष्ट औषधी गुणधर्म आणि औषधी उपयोग आधीच माहित आहेत. तुळशीला त्याच्या असंख्य आरोग्यदायी फायद्यांसाठी “औषधी वनस्पतींची राणी” म्हणून ओळखले जाते.
• तुळशीच्या पानांमध्ये पोटॅशियम आणि फोलेट सारखे पोषक तत्व असतात.
• तुळशीच्या पानांमध्ये अँटी-ऑक्सिडेंट आणि अँटीबायोटिक गुणधर्म असतात.
• तुळशीच्या पानांचे सेवन केल्याने रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.
• तुळशीच्या पानांचे सेवन केल्याने पचनाशी संबंधित समस्या दूर होतात.

तुळशीच्या पानांचे सेवन केल्याने आम्लपित्त आणि पोटातील जळजळ होण्याची समस्या दूर होतात. तुळशीचे अँटीबॅक्टेरियल गुणधर्म पचन सुधारण्यास आणि पोटदुखी कमी करण्यास मदत करू शकतात. ते विषारी पदार्थ बाहेर काढण्यास मदत करते आणि पचन सुलभ करून पोट स्वच्छ करते. तुळशीच्या पानांमध्ये भरपूर प्रमाणात अँटीऑक्सिडंट्स असतात जे पचनास मदत करतात. हे ताप, सर्दी, खोकला आणि डोकेदुखी बरे करण्यास मदत करते.

• कीटकांच्या चाव्यावर उपचार करण्यास मदत करते.
• तुळशी दमा आणि मूत्रपिंडातील दगडांवर (kidney stones) उपचार करण्यास मदत करते.
• दाहक-विरोधी गुणधर्म आहेत.
• त्याचे अँटीमेटिक गुणधर्म मळमळ आणि उलट्या कमी करण्यास मदत करतात.
• त्याचा मधुमेहविरोधी गुणधर्म मधुमेह बरा करण्यास मदत करतो.
• त्याचे हायपोटेन्सिव्ह गुणधर्म रक्तदाब आणि हृदयरोगांना मदत करतात.
• तुळशीचा हायपोलिपिडेमिक गुणधर्म कोलेस्ट्रॉल कमी करतो.
• तुळशीचा वेदनाशामक गुणधर्म वेदना कमी करतो.
• त्याचे अँटीअस्थमॅटिक दम्याची लक्षणे कमी करण्यास मदत करते.
• त्याचे हेपेटोप्रोटेक्टिव्ह गुणधर्म यकृताच्या आरोग्यास प्रोत्साहन देतात.
• तुळशीचे ताण-विरोधी गुणधर्म आराम करण्यास प्रोत्साहन देतात.
• तुळशीचा कर्करोगविरोधी गुणधर्म कर्करोगाच्या वाढीस प्रतिबंध करतो.
• तुळस ही एक उत्तम रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणारी वनस्पती आहे, ज्यामध्ये व्हिटॅमिन सी आणि झिंक भरपूर प्रमाणात असते, जे निरोगी रोगप्रतिकारक शक्तीसाठी आवश्यक असते.

त्यात दाहक-विरोधी, जीवाणूरोधी आणि बुरशीविरोधी गुणधर्म असतात जे संसर्ग दूर ठेवतात आणि तुम्हाला मजबूत आणि निरोगी ठेवतात.

रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित करण्यासाठी तुळशीचा उपयोग:
जर तुम्हाला प्रीडायबेटिक असेल किंवा टाइप २ मधुमेह असेल तर तुमच्या रक्तातील साखरेची पातळी कमी करण्यासाठी तुळशीचे सेवन करायला सुरुवात करा. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की तुळशी उच्च कोलेस्ट्रॉल, इन्सुलिन प्रतिरोध, उच्च रक्तदाब, लठ्ठपणा आणि इतर लक्षणे कमी करण्यास आणि प्रतिबंधित करण्यास मदत करते. शिवाय, तुमच्या रक्तातील साखरेची पातळी तपासण्यासाठी नियमित Hba1c चाचणी करायला विसरू नका.

ताप कमी करण्यासाठी तुळशीचा काढा बनवा. त्यात १५ ते २० तुळशीची पाने, आले आणि काळी मिरी घाला. हा ताप व सर्दी कमी करण्याचा रामबाण उपाय आहे.

त्वचेसाठी तुळशीचे फायदे:
तुळशीमध्ये अँटीबॅक्टेरियल गुणधर्म असतात जे मुरुमांच्या समस्यांशी लढण्यास मदत करतात.
अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की तुळशी निरोगी त्वचेच्या वृद्धत्वाला चालना देते. त्याचे दाहक-विरोधी गुणधर्म रंगद्रव्य, लालसरपणा, जळजळ आणि सूज कमी करण्यास मदत करतात. मूळव्याध, दम, कोरडी खरुज , कावीळ, केस गळणे, क्षयरोग अश्या अनेक रोगांवर तुळस गुणकारी आहे. या गुणांमुळेच आज जगभर तुळशीवर विशेष संशोधन होत असून तुळशीच्या अर्कापासून सिरप, गोळ्या आणि तेल बनवण्यात येते.

तुळशीच्या बियांचा वापर:
• तुळशीच्या बियांचे पाणी प्यायले तर आरोग्यासाठी खूप फायदे होऊ शकतात.
• भिजवल्यावर सब्जा बिया पाणी शोषून घेतात आणि जेलसारखे पदार्थ तयार करतात जे हायड्रेशनमध्ये मदत करू शकतात.
• तुळशीच्या बियांचा समावेश आहारात करून वजन कमी करता येते.
• पचनक्रिया सुधारणे.
• वजन कमी करणे.
• बद्धकोष्ठता दूर करणे.
• त्वचेचे आरोग्य सुधारणे.

तुळशीचे पौष्टिक मूल्य:
तिच्या औषधी उपयोगांव्यतिरिक्त, तुळसमध्ये पोषक तत्वांचाही चांगला प्रमाणात समावेश आहे. त्यात औषधी गुणधर्म आहेत आणि कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, फॉस्फरस, लोह आणि पोटॅशियम पौष्टिक मूल्य पाहूया. सारख्या जीवनसत्त्वे अ, क आणि के खनिजांनी समृद्ध आहे.
चला प्रति १०० ग्रॅम तुळशी मध्ये:
• चरबी – ०.६ ग्रॅम
• कॅलरीज- २२
• कार्बोहायड्रेट्स – २.७ ग्रॅम
• आहारातील फायबर – १.६ ग्रॅम
• साखर – ०.३ ग्रॅम
• प्रथिने – ३.२ ग्रॅम
• सोडियम – ४ मिग्रॅ
• पोटॅशियम – २९५ मिग्रॅ
• व्हिटॅमिन के – १५४० एमसीजी
अशा ह्या तुळशीचे हिंदू धर्मात अत्यंत महत्व आहे.
(सूचना: येथे दिलेली बहुतांश धार्मिक माहिती (शास्त्रीय माहिती सोडून) श्रद्धेवर आधारित आहे.

संदर्भ:
१. मराठी विकिपीडिया
२. तज्ज्ञ वैद्यांनी वेळोवेळी लिहिलेले लेख
३. स्वतःचे वैयक्तिक अनुभव.
४. सर्व फोटो गुगलच्या सौजन्याने.
डॉ. दिलीप केशव कुलकर्णी.
मोबा: ९८८१२०४९०४
इ मेल : dkkul@yahoo.com
तारीख: १२.०३. २०२५