त्यानं दिलेल्या उपम्याची चव अजून जिभेवर रेंगाळत होती . तिला वाटलं , अजून थोडा उपमा हवा होता पोट भरण्यासाठी नाही , केवळ चवीसाठी .
तिनं इकडे तिकडे पाहिलं .
ट्रेनमध्ये बऱ्यापैकी गर्दी होती .
बहुतेक सगळ्यांच्या हातात त्यानं दिलेल्या उपम्याच्या डिश दिसत होत्या .
आणि सगळे चवीनं खात होते .
” उपमा विकणारा गेला का पुढच्या डब्यात ? ”
तिनं कुणाला तरी विचारलं . ज्याला विचारलं त्यानं पुढच्या डब्याकडे बोट दाखवलं . आणि तो खाण्यात मग्न झाला . ती गर्दीतून वाट काढत पुढच्या निघाली . पण तिला फार पुढं जावं लागलं नाही . दाराजवळच्या छोट्याशा जागेत तो उभा होता . पायाजवळ स्टीलच्या मोठ्या डब्यांच्या दोन पिशव्या ठेवल्या होत्या .
” संपला का उपमा ? ”
” जवळ जवळ संपला आहे . तुम्हाला आवडला का ? ”
” हो . चव खूपच चांगली …”
तिचं वाक्य पूर्ण होण्याआधी तो खाली वाकला आणि डब्यातला उरलेला उपमा एका डिशमध्ये भरून दिला .
” घ्या .”
” किती पैसे झाले ? मघाशी पण तुम्ही घ्यायला विसरलात . आता दोन्ही डिशचे किती झाले सांगा .”
तो हसला . ” उपमा आवडला आणि त्यामुळं पुन्हा तुम्ही मागून घेतला , यात सारं काही भरून पावलं . पैसे नकोत . ” तो गोड वाटावं असं हसला .” आणि हो , इतर प्रवाशांसारखं तुम्ही बारीक शेव हवी , हॉट अँड स्वीट सॉस हवं , चमचा थोडा मोठा हवा , खोबरं , कोथिंबीर जरा जास्तच मारायला हवी होती , असं काही म्हटलं नाही . याचं कौतुक वाटलं . पदार्थाची मूळ चव घालवण्यात एवढा इंटरेस्ट का असतो लोकांना , हेच कळत नाही . मूळचं चविष्ट जेवण आणि जीवन लोक बेचव का करतात , हे त्यांचं त्यांनाच ठाऊक . तुम्ही खाऊन घ्या , नाहीतर थंडगार होईल उपमा . ”
त्यानं तिच्याकडे न पाहता बोलणं संपवलं . ती त्याच्याकडे पाहत बोगीतल्या आपल्या सीटकडे वळली .
ती उपमा खात होती . आणि त्याचं बोलणं आठवत होती . त्याची ती वाक्यं कुठेतरी ऐकल्यासारखी वाटली तिला . अचानक तिला ठसका लागला . ठसक्यानं ती बेजार झाली आणि सैरभैर झाली .
त्याचं उभं राहणं , चेक्सचा इन केलेला शर्ट , चेहऱ्यावरचे मिश्किल भाव , लाघवी, आर्जवी बोलणं , बोलण्यातला आत्मविश्वास आणि चंदनाचा मंद , रेंगाळणारा गंध .
ती गोंधळली . हे सगळं आपल्या परिचयाचं का वाटतंय ? की आपल्या मनाचे खेळ ?
असे कितीतरी विक्रेते ट्रेनमध्ये वस्तू विकत असतात . पदार्थ विकतात . त्यातलाच हा एक . पण बाकीचे लक्षात राहत नाहीत आणि हा त्याच्या व्यक्तिमत्त्वासह परिचयाचा असावा असं का वाटतंय ? ती बावरली .
हळवी झाली . शरीरात कुठंतरी जलतरंगाची धून लहरत जातेय , हे तिच्या लक्षात आलं .
तिला पुन्हा ठसका लागला .
— आपल्याला जलतरंगच का आठवला ? अन्य कुठल्या वाद्याची आठवण का नाही झाली ?
तिनं कपाळावर हात मारून घेतला . अन्य वाद्य कसं आठवणार ? जलतरंगच !
दोघांची आवड एकच होती . जलतरंग !
विचारायचा तो कधीतरी … ” काय ऐकायला आवडेल तुला ? “ती खूप गोड हसायची . म्हणायची ,
” मी भैरवी सांगितली तर वाजवणार आहेस ? “” जो राग तुला आवडत नाही , त्याचा विचार मी कशाला करू ? त्यापेक्षा हंसध्वनी …”त्याचं वाक्य पूर्ण होण्याआधी तिचा चेहरा होकार द्यायचा .
आणि मग सुरू व्हायची मैफल . कधी भूप , कधी पुरिया , कधी एखादी बंदिश …
पाय दुमडून ती बसायची आणि हाताच्या मुठीवर हनुवटी ठेवून ऐकत राहायची .नादात गुंतून जायची .
भान हरपून . त्याला डोळ्यात साठवत . भान आलं की तिच्या डोळ्यातून पाणी यायचं .तो आपल्याच नादात , कैफात बुडून गेलेला असायचा . भान यायचं तेव्हा त्याच्या लक्षात यायचं , तिच्या गालावरून आसवं ओघळतायत .मग तो मुद्दाम बाऊल तिच्या गालाजवळ न्यायचा .तिला भान यायचं .
मग ती खुदकन हसायची . म्हणायची ; ” असं नको करू , बाऊल भरला तर नाद आणि लय बिघडेल .”
” तुझ्या आसवांनी बाऊल भरला तर कदाचित स्वरात आर्तता आणि आद्रता येईल . “मग दोघंही हसायची . अगदी दिलखुलास . अशा किती तरी मैफली ऐकल्या आपण . कधी किनाऱ्यावर .
कधी कातळावर . कधी गावाबाहेरच्या मंदिराच्या पायऱ्यांवर . तर कधी चक्क उन्हाळ्यात , झाडांच्या थंडगार सावलीत . दिवस फुलपाखरांच्या पंखांवरच्या नक्षीदार रंगसंगतीने भरलेले होते . क्षितिजाच्या आसपास दिसणारी स्वप्नं मोहून टाकणारी होती . विरहाच्या रात्री संपत नव्हत्या आणि दिवसाच्या आठवणी जपल्या जात होत्या . भेटण्यासाठी रोजचे बहाणे आणि भेटायच्या जागा बदलून झाल्या होत्या .
पण पृथ्वी गोलाकार होती आणि त्यावरचे शहर अतिशय लहान होते . बभ्रा व्हायचा तो झालाच . अगदी सिनेमा स्टाईलने .ती , तिचे वडील , दोन भाऊ आणि वातावरण इमोशनल करून टाकणारी तिची आई …
सगळ्यांनी मिळून त्याला घेरलं . त्याची लायकी , शिक्षण , कुटुंबाचे समाजातील स्थान , आर्थिक परिस्थिती याबद्दल प्रचंड चर्चा झाल्यावर त्याने तिचा नाद सोडावा म्हणून मग आर्जवे , आमिषे आणि नंतर मारझोड …
सगळं तिच्यासमोर .
तिला स्वत:ची लाज वाटली . आपल्यासमोर तो मार खात होता . पण त्याच्या चेहऱ्यावर निश्चय स्पष्ट दिसत होता . आणि आपण काही बोलू शकत नव्हतो , याची तिला लाज वाटली . हाताला झटका देवून त्याच्याकडे जाण्याचा तिनं एकदा प्रयत्न केला , पण दुसऱ्या क्षणी आईने मारलेली थोबाडीत , तिला दिवस तारे दाखवून गेली . तिने त्याच्याकडे पाहिले . तो शांत हसत होता . तिला वाटलं , तो हसत नाहीय , तो धीर देतोय आपल्याला . तुझ्यासाठी मी सहन करतोय , असंच जणू तो सांगत होता .
त्या विचारानं ती सावरली . पण क्षणभरच . पुढच्या क्षणी त्याच्या हातातले जलतरंगाचे बाउल्स तिच्या भावाने हिसकावून घेतले आणि जवळच्या दगडावर आपटून फोडून टाकले . आता मात्र तो कळवळला आतून उद्ध्वस्त झाला . कोलमडला . खाली वाकून बाउल्सचे तुकडे गोळा केले . पिशवीत भरले . आणि जाण्यासाठी पाऊल उचलले .एक क्षण तो थांबला .तिच्याकडे आर्ततेने पाहिले .” माझ्यासाठी एकदाच हास सखे , मी आयुष्यभर जपून ठेवीन .”
तिला वाटलं , त्याच्याबरोबर पळून जावं , किमान हसावं . पण सगळ्यांच्या नजरा बघून ती हादरली आणि मान खाली घातली . तो न बोलता निघाला .पाय ओढत . कुणीतरी ढकलून दिल्यासारखा . सगळे पाठी वळले . आणि निघाले . त्यानं वळून बघितलं आणि तो परत आला . तिनं सहज म्हणून पाठी पाहिलं तर तो तिला दिसला .मघाशी ती जिथे उभी होती , तिथली माती त्यानं हाती घेतली . आणि झपाट्यानं पाठी वळून घरी निघाला . तिच्या डोळ्यातील आसवं महापुरासारखी वाहू लागली …
” आरव ”
ती भान विसरून ओरडली . बोगीतले प्रवासी दचकून तिच्याकडे पाहू लागले . तिनं त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केलं आणि घाईघाईनं तो उभा होता तिकडे आली . त्याचं लक्ष नव्हतं .
” आरव ”
तिनं हळूच हाक मारली . ” अखेर ओळखलंस तू अन्वी.” ” काय उत्तर देऊ ? ” आरव हसला .
” काहीच उत्तर देऊ नकोस . खूप उशीर झालाय .” ” कुठं होतास इतके दिवस ? ” ” सांगितलं असतं पण पुढच्या स्टेशनला मला उतरायचं आहे . आणि दोन तीन मिनिटात सांगून होणार नाही . त्यापेक्षा …”
त्याचं वाक्य पूर्ण होण्याआधीच ती बोगीतल्या आपल्या सीट कडे धावली .
स्टेशन आलं तसा तो उतरला . आणि डबे घेऊन चालू लागला . पार्किंगमध्ये बाईक होती . स्टार्ट करताना तो बघत राहिला . समोरून अन्वी येत होती . सॅक पाठीवर घेण्याचंही भान नव्हतं . सॅक हातात धरून ती येत होती .
” तू आणि इथं ? ”
” नको ना काही विचारू . मला यायचंय तुझ्याबरोबर . ” ती म्हणाली . ” येऊ ना ? ” तिच्या आर्जवी शब्दांनी तो विरघळला . ” तुझ्या घरी आलेलं चालेल ना रे तुझ्या बायकोला , मुलांना ? ” त्यानं खांदे उडवले . ‘ काय माहित ‘ अशा अर्थानं . ” थांब ना . मला ऐकायचं आहे तुझ्याबद्दल . ”
त्यानं बाईक स्टँडला लावली . ” सांगण्यासारखं काहीच नाही सखे . सर्वार्थानं संपून गेलो होतो मी . पण जगलो . मरायचं नाही ठरवलंच होतं . काय काय उद्योग केले माझं मलाच आठवत नाही . दुखऱ्या शरिरानं आणि मनानं मी घरी आलो . आत्ता थोड्या वेळापूर्वी तू उपमा खाल्लास ना , तो माझा उद्योग . मला पदार्थ चांगले करता येतात , त्यामुळं ट्रेन मध्ये माझ्या पदार्थाना विशेषतः उपम्याला जास्त मागणी असते . रोज नवीन गिऱ्हाईके असली तरी उपमा खपतो . बस , त्यावर चाललंय सगळं . बस . हीच माझी कथा .” त्यानं बोलणं संपवलं . बाईक स्टार्ट केली . ” बस . जाऊ या माझ्या घरी .” ” तुझ्या घरी ? आपल्या घरी असं नाही का म्हणता येणार ? ” ती मनातल्या मनात पुटपुटली .आणि बाईकवर बसली
तो न बोलता बाईक चालवत होता . अर्ध्या तासाने त्याने बाईक थांबवली . ती खाली उतरली .
” आलोच मी . ” म्हणत तो गेट उघडुन आत गेला . काहीतरी काम असावं , म्हणून तो गेला असावा ,असा कयास तिनं बांधला .
समोरच्या बंगल्याकडे बघत राहिली . बंगला नव्हताच तो मिनी राजवाडा वाटत होता . खूप विस्तीर्ण होतं आवार . आणि छानशी बाग पण होती . पलीकडे बी एम डब्ल्यू उभी होती . कुणाकडे हा गेलाय . आणि किती वेळ . बोलायचं आहे आपल्याला . तिच्या मनाची घालमेल झाली .
” मॅडम , तुम्हाला आत बोलावलं आहे . ” तो नोकर सांगत होता . संपन्न वास्तू न्याहाळणारी अन्वी भानावर आली . आणि त्या नोकराच्या मागून आत गेली . आणि पाहत राहिली . समोर आरव उभा होता त्याच्या पाठी कितीतरी नोकर हसत उभे होते . ” सखे , अगं आत तरी ये . ” तो पुढं झाला . आणि हातातली चांदीची डबी तिच्या हातात दिली .
” हे काय आहे ? ” ” त्यात माती आहे . खूप वर्षापूर्वीची . आपण शेवटचे भेटलो , तेव्हा तुझ्या पायाखाली होती ती . मी जपून आणली होती . त्या मातीनं मला जगण्यासाठी प्रेरणा दिली आणि बळ सुध्दा दिलं . पदार्थ करता येत होतेच , त्याचं ब्रॅण्डिंग केलं . पण ट्रेन मधल्या पदार्थांची आठवण ठेवली . त्या पदार्थांच्या विक्रीने मला हात दिला , त्याची आठवण आणि कृतज्ञता म्हणून अजूनही रोज मी पदार्थ विकायला जातो , जे मी स्वतः बनवलेले असतात . त्या सगळ्यातून मी खूप कमावलं . हा बंगला बांधला , बाहेरची कार पाहिलीस ना , ती पण घेतली .” ” पण साहेब अजून त्या गाडीत बसले पण नाहीत .”
मघाचा नोकर म्हणाला . ” ती गाडी रोज फक्त आजूबाजूच्या गरीब वस्तीतील मुलामुलींना फिरवून आणण्यासाठी वापरतात साहेब . म्हणजे साहेब नाही बसत गाडीत , मीच चालवतो .” ड्रायव्हर म्हणाला.
सगळे हसले . ” आरव तुझी बायको, मुलं कुठायत ? ” आता सगळेच हसायला लागले . ती गोंधळली .
” मॅडम , एक गंमत दाखवायची आहे तुम्हाला . साहेबांनी या वास्तूचं नाव रंगवून घेतलंय , पण ते मखमली कापडानं झाकून ठेवलं आहे . साहेब म्हणाले , या बंगल्याची मालकीण येईल तेव्हा कापड दूर होईल .” ती उत्सुकतेनं नावाच्या पाटीकडे गेली . कापड दूर केलं . आणि बघत राहिली . त्यावर तिचं नाव होतं . ‘ अन्वी ‘
” म्हणजे ? हे काय ? माझं नाव कसं दिलं ” तिनं विचारलं ” इतकी वर्षं मी , हे घर , ही नावाची पाटी वाट पाहत होती तुझी . ” ” आणि आम्हीपण वाट पाहत होतो .” सगळे एका सुरात ओरडले . ” या जन्मात केव्हा तरी तू भेटशील याची खात्री होती , पण भेटशील तेव्हा तुला चकित करण्याचा हेतू होता . तू भेटेपर्यंत कोणतीही भौतिक सुखं घ्यायची नाही हे ठरवलं होतं . अगदी व्रतस्थ राहिलो . या सगळ्यांना सांभाळत राहिलो . गोरगरिबांना त्यांच्या स्वप्नपूर्तीसाठी मदत करत राहिलो . बस . तू भेटलीस , आयुष्याचं सार्थक झालं .” त्यानं तिचा हात हाती घेतला . ” आपण एकत्र राहू शकतो ना अन्वी ? ” ” नाही .” तो तिच्याकडे पहात राहिला . सगळे नोकर अचंबित झाले . त्याचा चेहरा पडला . ती पुढं झाली .
” अशी कशी तुझ्याबरोबर राहू ? मला कित्येक दिवसात हंसध्वनी ऐकायला नाही मिळाला जलतरंगावर . ”
सगळे हसू लागले .तो तिला घेऊन आत आला आणि जलतरंगाचे सूर वातावरण भरून टाकू लागले . खूप दिवसांनी वस्तू आता सुखावली होती .
( काल्पनिक )
— डॉ . श्रीकृष्ण जोशी , रत्नागिरी
९४२३८७५८०६
Leave a Reply