पद्य आणि मृत्युविचार : भाग – १/११

पार्श्वभूमी :

गेल्या कांहीं काळात, माझ्या कांही जवळच्या व्यक्ती ( near & dear ones ) निवर्तल्या. त्या निधनांमुळे माझा मृत्यूशी जवळून संबंध आला. मृत्यू हें चिरंतन सत्य असलें तरी, जेंव्हां आपण तरुण असतो तेंव्हां मृत्यू आपल्याला दूर-दूर वाटतो व त्यामुळे ; तसेंच, आपण worldly affairs मध्ये गुंग असल्यामुळे ; मृत्युविचार आपल्या मनात सहसा येत नाहीं, आणि आलाच तरी seriously येत नाहीं. पण जसजसें वय वाढत जातें , आणि जवळच्या व्यक्ती ‘नाहींशा’ होत जातात, तसतसा मृत्युविचार आपल्या मनात अधिकाधिक येतो. अर्थात्, याचा असा अर्थ नव्हे की आपण त्या विचारानें लगेच overwhelm किंवा भयग्रस्त होऊन जातो. मात्र, जवळच्या व्यक्तींच्या चिरविरहाच्या विचार मनांत येतोच.  ‘प्रिय असलेला एक एक जण । या जगताला जातो सोडुन । त्यासंगें निज-अस्तित्वाचा एक एक कण जातो ’ . (या माझ्याच ओळी). त्याव्यतिरिक्त, आपण मृत्यूबद्दल ‘दार्शनिक’ ( philosophical ) विचारही करूं लागतो. तत्वज्ञानी लोकांनी व संतांनी, ‘मी कोण’ (‘कोऽहम्’) , ‘कुठून आलो’, ‘कुठें जाणार’ अशा प्रकारचें प्रश्न उपस्थित केलेले आहेत, व त्यांना आपापल्या परीनें उत्तरेंही दिली आहेत.

–

वाढत्या वयामुळे आणि जवळच्यांच्या Loss मुळे, मी ‘मृत्यू’ या विषयाकडे ओढला गेलो. त्यामुळे, मी स्वत: आपोआप या विषयाला साहित्याच्या अंगानें ,खास करून काव्यरूपात ,  approach केलें. त्यानंतर कांहीं काळानें,  , विविध भाषांमधील जुन्यानव्या कवींनी मृत्यूबद्दल काय लिहिलें आहे, त्यांचा काय-कसा approach आहे , याबद्दल मनात कुतुहल निर्माण झालें , व त्या जिज्ञासेपोटीं कांहीं वाचन-मनन-चिंतन केलें.  त्या मंथनातून मिळालेली कांहीं माहिती मी share करत आहे.

–

मृत्यू हा जीवनाशी-संबंधित  इतका मूलभूत विषय आहे की, साहित्यात त्याचा उल्लेख वारंवार येतोच. त्याचा अल्पसा आढावा आपल्याला मृत्यूकडे अधिक डोळसपणें पहायला मदत करेल असा अंदाज करायला हरकत नसावी.  खालील कांहीं उदाहरणें स्मरणातून दिलेली आहेत, कांहीं माझ्या संग्रहातील पुस्तकांमधून घेतलेली आहेत, कांहीं विविध ग्रंथालयांमधील पुस्तकांमधून, अन् कांहीं वेबवरून.  मृत्यूवरील काव्यांमध्ये, जीवनाचे, नातेसंबंधांचे, तसेंच सामाजिक, सांस्कृतिक संदर्भही कसे येतात, हेंही आपल्याला दिसेल.

–

पुढे जाण्यापूर्वीं हें स्पष्ट करायला हवें की, आपण इथें काव्यसमीक्षा करत नसून, केवळ मृत्यूविषयीच्या रचनांची झलक पहाणार आहोत. वर कांहींसा अप्रत्यक्ष उल्लेख केल्याप्रमाणें, आपल्या सर्वांना कुतूहल असतें की वेगवेगळ्या भाषांमधल्या, भिन्नभिन्न काळातल्या, संत-कवि-शायर-साहित्यिकांनी व इतरांनी ‘मृत्यू’ या, अटळ पण औत्सुक्य जागवणार्‍या, विषयाशी संबंधित काय-कशा रचना केलेल्या आहेत.  म्हणून ही कांहीं उदाहरणें.  अर्थात्, हा bird’s eye view असल्यामुळे, अनेकानेक भाषा, व अनेकानेक थोर साहित्यिकांच्या रचना, इथें आपण पाहूं शकत नाहीं आहोत. तें माझें  limitation समजावें. (त्याचप्रमाणें, हेंही स्पष्ट करणें आवश्यक आहे की, एखादा काव्यांश, क्रमांतर्गत आधी  किंवा नंतर दिलेला असणें , याचा कवींच्या seniority-juniority शी संबंध नाहीं. )

*

— सुभाष स. नाईक

Subhash S. Naik