नवीन लेखन...

मलेरिया विरुद्ध औषधे व त्यांचा इतिहास

मलेरिया व औषधे

मनुष्य जातीला मलेरिया सदृश तापाने २५०० ते ३००० वर्षांपासून पछाडल्याचे दाखले आहेत . हा रोग कशा पद्धतीने होतो ह्याचे गूढ उकलण्यास १ ९ वे शतक उजाडावे लागले ; परंतु त्या आधी या तापावर प्रभावी औषधे वापरल्याच्या नोंदी आहेत .

२००० वर्षांपूर्वी चीनमध्ये अशा तापावर चॅगशॅन ( डिकोरा फेरीफ्युगा ) वनस्पतीचे चूर्ण वापरीत असत . १२ व्या शतकापासून पुढे चीनमध्ये Artemisia Anuya ( क्विंघासो ) या वनस्पतीचा उपयोग ताप उतरविण्यासाठी केला जात असे . परंतु नेहमीच्या चीनी पद्धतीनुसार अर्थातच हे औषध जगापासून पूर्णपणे गुप्त ठेवण्यात आले होते ते अगदी थेट १ ९ ८० सालापर्यंत ! आजमितीला बनणारे Artesunate हे याच वनस्पतीपासून बनविले जाणारे एक प्रभावी औषध आहे .

१७ व्या शतकात दक्षिण अमेरिकेतील स्पेनच्या व्हाईसरॉयच्या पत्नीला झालेला मलेरिया सदृश ताप तेथील एका वनस्पतीच्या सालीच्या अर्कामुळे बरा झाला . त्यावेळी या वनस्पतीला स्थानिक लोक तापाची झाडे ( Fever Tree ) म्हणून ओळखीत . या झाडांचा शास्त्रीय अभ्यास करून त्यांना सिंकोना ( व्हाईसरॉयच्या पत्नीचे स्पेनमधील गाव ) हे गावाचे नाव देण्यात आले .

तसे पाहाता पेरु व त्यांचा शेजारी बोलेव्हिया या देशांमधील क्युचुआ हे इंडियन जमातीचे लोक या सिंकोना झाडाचा उपयोग शेकडो वर्षांपासून ताप उतरविण्यासाठी करीतच होते. तापाबरोबर येणारी हुडहुडी या झाडाच्या रसाने नाहिशी होते व तापही उतरतो याचे ज्ञान त्यांना फार पूर्वीपासून होते . इंडियन जमातीचे लोक ह्या झाडाच्या खोडाची बारीक पावडर वाईनबरोबर मिसळून ती पिण्यास देत ; ज्या अनुभवातून त्याचा मलेरिया प्रतिबंधकारक उपयोग लक्षात आला होता . या जेसूट बार्क ( झाडाची साल ) पावडरचे महत्त्व पेरु मध्ये एवढे वाढले की त्याची मौल्यवान वस्तूंमध्ये गणना होऊ लागली . या झाडाची आयात युरोपात होऊ लागली . इंग्लंडच्या राजाने ही मौल्यवान भेट रोमच्या राजाला दिली . त्यासुमारास इटलीत पोपसकट अनेक मान्यवर व्यक्तींना मलेरिया सदृश तापाने ग्रासलेले होते . फ्रेंच संशोधक पियारे आणि जोसेफ यांनी सिंकोना पासून निघणाऱ्या पावडरचे रासायनिक पृथ : करण केले व १ ९ २० मध्ये त्याला क्विनिन हे नाव देण्यात आले . क्विनिन हा शब्द पेरु भाषेतून क्युचुआ ( इंका ) सिंकोना बार्क व त्याचाच पुढे अपभ्रंश होऊन ते क्विना क्विना अथवा पवित्र बार्क ( बार्क म्हणजे झाडाची साल ) या नावाने ओळखले जाऊ लागले .

युरोपियन वसाहती स्थापन करणाऱ्यांनी आपल्याबरोबर क्विनिन अफ्रिकेत नेले . त्यामुळे तेथील स्थानिक लोकांची मलेरियातून मुक्तता होऊ लागली व यामुळे या वसाहतकारांचा अफ्रिकेत चांगला जम बसला . या झाडाचे महत्त्व ओळखून पेरु मधील सरकारने सिंकोनाचे बी युरोपात निर्यात करण्यास बंदी घातली . एका डच व्यापाऱ्याने सिंकोनाच्या बिया पळवून त्याची लागवड जावा बेटांमध्ये केली , जेथे त्यांचे साम्राज्य होते . अशा रीतीने डचांनी संपूर्णपणे सिंकोना बाजारपेठ आपल्या ताब्यात घेतली . पुढे जवळजवळ १०० वर्षांनंतर दुसरे महायुद्ध सुरू झाले . जावा बेटांवर जपान्यांनी कबजा केला . सिंकोना पावडर युरोपात येणे बंद पडले . हॉलंडमध्ये जो काही साठा होता तो जर्मनांच्या ताब्यात गेला . त्यामुळे युरोपियनांची कोंडी झाली . अमेरिकेने कोस्टो रीका या बेटांवर सिंकोना वाढविण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्यांना यश आले नाही . या सर्व अनर्थामुळे अमेरिका व युरोप या दोस्त राष्ट्रांच्या सैनिकांना दुसऱ्या महायुद्धात क्विनिन न मिळाल्याने त्यांचे हजारो सैनिक मलेरियामुळे मृत्युमुखी पडले . जपानच्या हाती जावा बेटावरील सिंकोना झाडे होती परंतु त्यापासून क्विनिन तयार करण्याकडे तेथील जपान्यांनी बरोबर लक्ष न दिल्याने त्यांचेही हजारो सैनिक या औषधा अभावी मृत्यु पावले .

महायुद्ध संपले आणि अमेरिकन संशोधकांनी क्विनिनचे उत्पादन प्रयोगशाळेत रासायनिक पद्धतीने केल्यामुळे टनांमध्ये हे उत्पादन होऊ लागले . होमिओपॅथीचा जनक असलेला सॅम्युअल हॅनेमान एकदा ‘ मलेरियावरील उपचार ‘ या लॅटिन पुस्तकाचे भाषांतर करीत असताना एका विधानाने त्याचे लक्ष वेधून घेतले . ‘ सिंकोना बार्क या वनस्पतीमधील क्विनिन या घटकाच्या कडवट गुणधर्मामुळे मलेरिया बरा होतो ‘ अशा आशयाचे ते वाक्य होते . यापेक्षा अधिक कडू असलेले परंतु मलेरियासाठी प्रभावी नसलेले अनेक औषधी पदार्थ हॅनेमानला ठाऊक होते . सिंकोना बार्कमध्ये नेमके काय रसायन आहे हे शोधण्यासाठी त्याने एक धाडसी प्रयोग केला . त्याने स्वतःच सिंकोना बार्क घेऊन बघितले . काही डोस घेतल्यावर त्याला काही लक्षणे मलेरिया सदृश दिसू लागली . उदाहरणार्थ थंडी वाजून हुडहुडी भरून ताप , डोकेदुखी , अंगदुखी अशक्तपणा वगैरे . डोस बंद केल्यावर ही लक्षणे लगेच नाहिशी होत . त्यांच्या लक्षात आले की सिंकोना बार्क मध्ये मलेरिया सारखी लक्षणे उत्पन्न करण्याची क्षमता आहे . म्हणूनच ते मलेरियावरील औषध आहे . मलेरियाची लक्षणे असलेल्या तापाच्या अनेक रुग्णांना हॅनेमानने सिंकोना बार्कचे अल्प डोस देऊन बरे केले . होमिओपॅथीच्या सिद्धान्ताप्रमाणे उपचाराचे रसायन अतिशय अल्प प्रमाणात दिल्यास रुग्ण बरा होतो .

अशा तऱ्हेने १६३० पासून १९४० सालापर्यंत क्विनिन या एकमेव औषधाने मलेरिया विरुद्ध टक्कर दिली . आजही काही वेळा त्याचा विचार केला जातो . १ ९ ०० ते १ ९ १० या काळात Atomic lodine अथवा Nascent reacting lodine या पासून बनलेले बेसेलिन हे औषध मलेरियावरील रामबाण औषध म्हणून युरोपात उदयास आले होते . या औषधावर भारतातील एक नावाजलेले शास्त्रज्ञ डॉ . शंकर आबाजी भिसे ( जन्म १८६७ मुंबई ) यांनी बरेच संशोधन केले होते . ब्रम्ही तेलाचा उपयोग करुन lodine चे प्रमाण वाढवून त्यांनी Bhise’s Medicine for Malaria तयार केले होते . ज्याला पुढे १ ९ २० मध्ये अमेरिकेत पेटंट मिळाले होते . तसेच खाणीमधून मिळणारे गंधकमिश्रित पाणी व काही विशिष्ट समुद्र वनस्पतींचे मिश्रण डॉ . भिसे यांनी तयार केले होते , ज्याचा ॲमेझॉन खोऱ्यातील मलेरिया विरुद्ध यशस्वीपणे उपयोग केला गेला होता . पुढे मेक्सिकोमध्ये या मिश्रणाचे इंन्जेक्शन बनविण्यात आले होते . क्विनिन पेक्षा ही औषधे जास्त प्रभावी ठरली होती .

Edgar Caye नावाच्या डॉक्टरने अशा तऱ्हेच्या औषधांचा मलेरिया विरुद्ध वापर केलेला होता . अशा तऱ्हेच्या अभ्यासाला Holistic Medicine म्हणतात . Caye हे त्याचे जनक होते .

जगातील दर ५० मलेरियाच्या रुग्णांपैकी एक रुग्ण हा अजूनही गावठी वनस्पतीपासून निघणारे औषध वापरतो . झाडांच्या विविध प्रकारच्या जवळपास १४० फॅमिली मधील १२०० निरनिराळ्या तऱ्हेच्या झाडांपासून तयार होणारी औषधे मलेरिया विरुद्ध जगभर वापरली जातात .

१ ९ ४३ मध्ये एका जर्मन औषध कंपनीने क्लोरोक्वीन हे पूर्णत : रासायनिक द्रव्ये वापरून औषध तयार केले . पुढे १० ते १५ वर्षे या एकमेव औषधाने मुसंडी मारली . परंतु त्याच्या बेसुमार वापरामुळे P. Falaciparum विरुद्ध त्याची परिणामकारकता कमी होऊ लागली .
१९६० मध्ये थायलंड , कंबोडिया येथे Falciparum परोपजीवांचा Resistant strain मिळाला , ज्याला क्लोरोक्वीन रेझिस्टंट असेही म्हणतात . या विशिष्ट परोपजीवांचा पुढे दक्षिणपूर्व आशियात प्रसार झाला .

१९७३ मध्ये आसाममधील कार्बी अँगलाँग जिल्ह्यात या क्लोरोक्वीन रेझिस्टंट स्ट्रेनचे
(Chloroquin Resistant strain ) अस्तित्व लक्षात आले .

१९५० सालापासून दर दशकात नवीन औषधांची भर पडत आहे . आजमितीला खालील औषधे मलेरियाकरिता उपलब्ध आहेत .

औषधांची यादी व त्याच्यासमोर ती कोणत्या Brand Name ने बाजारात उपलब्ध आहेत ह्यांची नावे दिलेली आहेत . औषधे बनविणाऱ्या अनेक कंपन्या असल्याने सर्वच्या सर्व ब्रँड नेम देणे शक्य नाही . ही औषधे बाजारात गोळ्या , द्रवरूप डोस अथवा इंन्जेक्शन या स्वरूपात मिळतात .

Generic Name                                Brand Name
1 ) Quinine                                    Cinkona , Kunen , Malgo 300 ,
Quinarsol , Quinine

2 ) Chloroquine                              Lariago , Chloroquine
phosphate , Emquin , Rimoquin, Resochin

3 ) Amodiaquine                            Basoquin, Camoquin

4 ) Primaquine                               Malirid

5 ) Proquanil

6 ) Mepacrine

7 ) Artesunate                               Falcigo, Larinate, RTsun (combikit)

8 ) Bulaquine                                Aablaquin

9 ) Mefloquine                              Confal, Facital, Mefax, Mefloc

10 ) Artemether                           Larither, Paluther

11 ) Pyrimethamine                      Croydoxin, Loridox, Rimodar
and Sulphodoxine

12 ) A – B Arteether                      Duther, Reether

13 ) Doxycycline

14 ) Erythromycin

अशा प्रभावी औषधांमधून योग्य औषध निवडणे , ती औषधे गोळ्या , इन्जेक्शन , द्रवरूप डोस वा शिरेमार्फत देणे तसेच दोन निरनिराळ्या गटांची औषधे एकत्रित Combination Therapy देणे , हे सर्व तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसारच ठरविणे अत्यंत आवश्यक आहे काही औषधांमुळे गंभीर दुष्परिणाम होऊ शकतात . या सर्व विषयाची व्याप्ती फार मोठी असल्याने यासंबंधी अधिक विवेचन केलेले नाही . इतकी प्रभावी औषधे हाती असताना सुद्धा काही वेळा ताप आटोक्यात येत नाही . त्यातील काही समस्यांचा आढावा येथे घेतला आहे .

१ ) औषधांना प्रतिसाद न देणारे परोपजीवी ( Resistant strains of parasites ) व्यवस्थितपणे औषधांचा डोस देऊन सुद्धा जिवंत राहतात व त्यांची वाढ रोखण्यात अपयश येते . एका विशिष्ट मर्यादेच्या वर औषधांचा डोस वाढविणे शक्य नसते . परोपजीवांच्या जनुकात होणारा बदल , व बदललेल्या जनुकांची अमर्याद होणारी वाढ याचबरोबर परोपजीवांमधील औषधांना प्रतिसाद देण्याची नकारात्मकता यामुळे औषधांची मारकता कमी होताना दिसते .

२ ) उलटणारा मलेरियाचा ताप हा शरीरात प्रथम शिरलेल्या परोपजीवांमुळेच होत असतो याचे मुख्य कारण असे की सर्व परोपजीवी रक्तातून नाहिसे झालेले नसतात . यासाठी औषधांचा अपुरा डोस अथवा त्यांचा अपुरा पडणारा प्रभाव कारणीभूत होतो . वारंवार येणारा मलेरियाचा ताप व परत परत डास चावल्याने होणारा मलेरिया या दोन्ही गोष्टी उलटणाऱ्या तापापेक्षा भिन्न आहेत .

३ ) परोपजीवांच्या एकूण संख्येमध्ये औषधाला दाद न देणाऱ्या परोपजीवांचे प्रमाण किती आहे व त्यांची एकत्रितपणे रोग पसरविण्याची क्षमता किती आहे , या परोपजीवांमधील गुणधर्माला Selection Pressure असे संबोधिले जाते . दाद न देणाऱ्या परोपजीवांची संख्या जेव्हा दाद देणाऱ्या परोपजीवांच्या संख्येपेक्षा जास्त असेल तर Selection Pressure जास्त आहे असे मानतात . मलेरिया विरुद्ध वापरल्या जाणाऱ्या औषधांचा परिणाम कमी होण्याकडे , अथवा परिणाम मुळीच न होण्याकडे जात असलेला कल ( Trend of Resistance to various drugs ) गेल्या पन्नास वर्षात अनेक औषधांच्या संदर्भात चालूच आहे . या Resistance ( प्रतिकार शक्ती ) प्रक्रियेत खंड पडलेला नाही हे लक्षात आलेले आहे . या मागे अनेक कारणे आहेत .

गरज नसताना सरसकट प्रत्येक ताप मलेरिया समजून नवीन गटाची विविध औषधे वापरण्याकडे दिवसें दिवस कल वाढतो आहे . त्याचबरोबर रक्ताची परोपजीवांसाठी केलेली तपासणी नकारात्मक ( Negative ) असताना औषधे द्यावीत का नाहीत ठरविणे तितकेच कठीण आहे . प्रयोगशाळेच्या रक्त तपासणीची गुणवत्ता ( Quality Control ) चांगली राखणे तितकेच महत्त्वाचे ठरते . या जटील प्रश्नांचा गुंता सोडविणे काही वेळा फार कठीण असते .

जगातील काही गरीब देशांत कमी दर्जाची औषधे मिळत असल्याने रोग आटोक्यात येत नाही . अशा तऱ्हेच्या बनावट औषधे बनविणाऱ्या अनेक बोगस कंपन्या ही त्या देशांची डोकेदुखी आहे.

कुपोषणाने ग्रासलेल्या व AIDS झालेल्या रुग्णात मलेरियाचे परोपजीवी जास्त काळ ठाण मांडून बसतात . त्यामुळे औषधयोजना निराळी करावी लागते . Plasmodium Vivax झालेल्या रुग्णांना काही महिन्यांनंतर परत मलेरिया होण्याचा संभव असतो . त्याकरिता Primaquin या औषधाचा १५ दिवसांचा कोर्स घेण्याची गरज असते . परंतु हे औषध चालू करण्यापूर्वी रक्तातील G.6 PD ( Glucose 6 Phosphate dehydrogenase ) ह्या Enzyme ( विकर ) ची तपासणी करणे आवश्यक आहे . या Enzyme चे रक्तातील प्रमाण फार कमी असेल वा पूर्णपणे त्याचा अभाव असेल तर हे औषध देणे धोकादायक ठरते . पारशी सिंधी व काही मराठी पोटजातीतील काही लोकांमध्ये या Enzyme चा अभाव आढळतो .

मलेरिया प्रतिबंधक औषध उपचार

Drug Prophylaxis : जगामध्ये ज्या देशात मलेरिया अजिबात नाही अशा भागातील प्रवासी जेव्हा मलेरिया ग्रस्त देशात प्रवासास जातात , त्यावेळी त्या देशात पोहोचण्याच्या आधीपासून ते पुन्हा स्वत : च्या देशात परत आल्यानंतर काही दिवसांपर्यंत इतका काळ त्यांना मलेरिया प्रतिबंधक औषधे घेणे गरजेचे असते , या औषधपद्धतीला Chemoprophylaxis or Drug Prophylaxis असे म्हणतात .

मलेरिया ग्रस्त १०० देशांना जगभरातून १२५ दशलक्ष लोक प्रतिवर्षी भेट देत असतात . त्यापैकी ३०,००० लोकांना मलेरिया होतो . यासाठी कोणत्या देशातून प्रवास करताना कोणती औषधे घ्यावीत यासंबंधीत तक्ता W.H.O. तर्फे प्रसिद्ध होत असतो . काळाप्रमाणे औषधे बदलत असतात , त्यांची प्रवाश्यांनी नोंद घेणे आवश्यक आहे .

ज्या देशांमध्ये मलेरिया कायमचा ठाण मांडून बसलेला आहे , तेथील लोकांनी अशी प्रतिबंधक औषधे घेतल्याने मलेरियावर प्रतिबंधकता येत नाही . परंतु काही तज्ञांच्या मते यापैकी काही औषधे बराच काळ घेतल्यास उपयोग होण्याची शक्यता असते . तरीसुद्धा गर्भवती स्त्रियांनी अशी औषधे घ्यावीत का हे त्यांच्या तज्ञ डॉक्टरने ठरवावे कारण औषधाचा गर्भावर कोणता परिणाम होईल किंवा नाही हे जाणून घेणे आवश्यक आहे . अशी औषधे घेण्याने १०० टक्के प्रतिबंधता मिळेलच अशी खात्री नाही . अखेरीस मलेरियावरील लसीचा पर्याय हाच उपयोगी ठरेल अशी आशा वाटते .

आयुर्वेदिक औषधोपचार व मलेरिया

आयुर्वेदात ज्वराचा अभ्यास फार पुरातन कालापासून केला जात असे . ज्वराची मुदत व हुडहुडीचे प्रमाण यावरून ज्वराचे तीन प्रकार मानलेले आहेत . रोज येणारा ताप , तिसऱ्या व चौथ्या दिवशी येणारा ताप यानुसार येणाऱ्या ज्वराप्रमाणे औषधे ठरविली जात . तापाच्या प्रथम अवस्थेत भूक न लागणे , अंगमोडी , जिभेवर जमा होणारा पांढरा थर अशी लक्षणे असताना पूर्ण लंघन करावे , त्यामुळे प्रतिबंधकारक शक्ती वाढण्यास मदत होते . मलेरिया व तत्सम आजारात अनेक वनस्पतींपासून बनविलेले काढे , मात्रा , पावडरी वापरल्या जात .

सध्या प्रचलित असणारी औषधे आहेत . १ ) सुदर्शन गानवटी २ ) पंचतिकता घानवटी ३ ) नारायण ज्वरअंकुश ४ ) पिवली वर्धमान रसायन ५ ) Alstronine

अमेरिकेतील वॉल्टर रीड आर्मी संशोधन संस्थेत २०,००० वनस्पतींपासून बनविल्या जाणाऱ्या अर्कावर गेली १० वर्षे मलेरिया परोपजीवांपासून होणाऱ्या तापावर संशोधन चालू आहे . त्यातील २६ औषधे निवडलेली असून त्यांचा वापर करण्याबाबत प्रयत्न चालू आहेत . यामधील Alstonia Scholaris वनस्पतीपासून तयार केलेल्या औषधात मलेरिया परोपजीवांविरुद्ध चांगले गुण असल्याचे लक्षात आले आहे . वनस्पतींपासून तयार केली जाणारी औषधे कमी किमतीत मिळण्याची शक्यता असल्याने गरीब देशात त्यांचा भरपूर उपयोग करता येईल . परंतु अजून ही औषधे बाजारपेठेत येण्यास बऱ्याच निकषांची गरज आहे .

Avatar
About डॉ. अविनाश केशव वैद्य 179 Articles
भटकंतीची आवड. त्यावरील अनेक लेख गेली २० वर्षे अनेक मासिकात प्रसिद्ध केले आहेत. दोन पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. १) मलेरिया - कारणे उपाय मराठी विज्ञान परिषद पारितोषक २) रेल्वेची रंजक सफर - मनोविकास प्रकाशन. मी विविध विषयावर लेख प्रसिद्ध करू इच्छीत आहे. डास. लहानपणच्या आठवणी रेल्वे फोटोग्राफी आवड ज्येष्ठ नागरिक संघ मकरंद सहनिवास गेली १८ वर्षे चालवीत आहे

Be the first to comment

Leave a Reply

Your email address will not be published.


*


महासिटीज…..ओळख महाराष्ट्राची

रायगडमधली कलिंगडं

महाराष्ट्रात आणि विशेषतः कोकणामध्ये भात पिकाच्या कापणीनंतर जेथे हमखास पाण्याची ...

मलंगगड

ठाणे जिल्ह्यात कल्याण पासून 16 किलोमीटर अंतरावर असणारा श्री मलंग ...

टिटवाळ्याचा महागणपती

मुंबईतील सिद्धिविनायक अप्पा महाराष्ट्रातील अष्टविनायकांप्रमाणेच ठाणे जिल्ह्यातील येथील महागणपती ची ...

येऊर

मुंबई-ठाण्यासारख्या मोठ्या शहरालगत बोरीवली सेम एवढे मोठे जंगल हे जगातील ...

Loading…

error: या साईटवरील लेख कॉपी-पेस्ट करता येत नाहीत..